در کارنامه‌ی اردشير بابکان، اندکی پس از فقره‌ای که در بابِ «جهرم» بدان استناد شد ٭، «نام» ی آمده که زنده‌ياد فره‌وشی -گويا به استنادِ شاهنامه- آن را صورتی از «جهرم»، و با آن برابر دانسته است. نخست عينِ متنِ پهلویِ عبارتی را که واژه‌ی موردِ نظر در آن است، با آوانگار و پارسی‌گردانِ آن، و ابياتِ شاهنامه، می‌آورم:

          مهرک انوشک‌زاتان از زَوامِ پارس...

يک بار عبارت را به طورِ کامل بخوانيم:
          «مهرک انوشک‌زاتان از زَوامِ پارس چون شنود که اردشير به درِ کرمْ آبريزگانْ آبدان بر سپاهِ کرم پيروز نشد،...»
□
چنان که ملاحظه می‌شود، با فقره‌ی «آبريزگانْ آبدان» [کرمْ آبريزگانْ آبدان] (اگر تصحيحِ نگارنده به‌جا و درست بوده باشد؛ که البتّه خود در آن ترديد ندارم!...)، جايگاهِ نبردِ اردشير با «کرمْ‌خدای» در محدوده‌ی جنوبی «درياچه‌ی بختگان»، تثبيت می‌گردد.
□
با تأمّل بر دو فقره‌ی زير از کارنامه‌ی اردشير و شاهنامه [که بيانِ يک مطلب است]:
□ آن بتی که به گذاران (5) ايدون چير، که اش 5 هزار، چه، به يگانگی به کسته کسته‌ی بوم سند و مکران و دريا آمده است... (بخش 6. ص 75)
                    □ به کشور پراکنده شد لشکرش
                       همه گشت آراسته کشورش
                       ز دريای چين تا به کرمان رسيد
                       همه روی کشور سپه گستريد
                                        (کارنامه. ص 233)
می توان اين گونه برداشت کرد که کرمْ‌خدای بر منطقه‌ای گسترده -از ميانه‌ی دو درياچه، و سواحلِ جنوبی بختگان، تا حدودِ سروستان و فسا، و به سوی دريای هند- فرمانروايی يافته بوده؛ امّا اصلِ پايگاهِ او، حدِّ فاصلِ دو درياچه، و سرزمين‌های جنوبی بختگان بوده است.
؛
از «گوزاران/گذاران» در آغازِ همين بخشِ 6، نام برده شده: «اندر راه سپاه ِ هفتان بوخت کرم‌خدای بهش برخورد، آن همگی هير و خواسته و بنه از آن سواران اردشير بستده به گذاران، دستکردِ گولار، آنجا که کرم بنه داشت آورد...» [ ص 55 ]

در شاهنامه، اين نام به صورتِ «کجاران» آمده. و اين در آغازِ چيرگی يافتنِ هفتواد [کرمْ‌خدای] است، و اين که هفتواد از شهرِ کجاران به سوی کوه می‌رود، دژی بر بالای کوه می‌سازد، دری آهنين بر آن می‌نهد، و
                    يکی چشمه‌ای بود بر کوهسار
                    ز تخت اندر آمد ميان حصار
                    يکی باره‌ای کرد گرد اندرش
                    که بينا به‌ديده نديدی سرش
                    چو آن کرم را گشت صندوق تنگ
                    يکی حوض کردند بر کوه سنگ
                    چو ساروج و سنگ از هوا گشت گرم
                    نهادند کرم اندرو نرم نرم
                                        (کارنامه، ص 3-232)
فرصت‌الدّوله شيرازی، «تنگِ کرم» را از نزديک ديده، تصويری از آن کشيده، و توصيفِ دقيقی به‌دست داده است که در يکی‌بودنِ آن، با آنچه در شعرِ فردوسی آمده جای هيچ ترديدی باقی نمی‌ماند:
«تنگ کرم (6) در سه فرسنگی شهر فسا ست به طرف شمال شهر مذکور و آنجا خنب آتشکده است که عوام‌النّاس و اهل دهات آن را قمپ می‌نامند و بعض ديگر خمپ می‌گويند. و اين خنب آتشکده ميان دو کوه (7) واقع است يکی کوه تُودَج... ديگر خرمن‌کوه... در وسط آن دو کوه... خنب آتشکده است. تفصيلش اين است که آنجا غديری است عميق به شکل مستدير که فی‌الجمله مستطيل باشد. دور تا به دور آن سيصد قدم است و عمقش شش ذرع... از يک طرف آن خنب جدولی بريده‌اند که متّصل آب از آن جاری است و علی‌الاتّصال در جوش و برآمدن می‌باشد و آبی که داخل جدول می‌شود از انبوه صدا می‌کند و همهمه دارد. کوهی که بر بالای سر خنب مذکور است قطعه‌ای از خرمن کوه است. در آن کوه آثار قلعه‌ای است... از سنگ و گچ ساخته‌اند همه خراب و درهم ريخته و در دو طرف آن خنب از بالای کوه تا به دامن... متدرّجاً از سنگ و گچ پله ساخته بوده‌اند... وسط کوه بالای سر خنب نيز آثار بنايی هست و بر بالای کوه تودج چشمه‌های بسيار است که آب از آنها متّصل جاری است. آن را چهل چشمه نامند و اين آب چهل چشمه با آب خنب يکی می‌شود، می‌رود تا شهر فسا و بالاتر به آن زراعت می‌نمايند و بر بالای سر چهل چشمه يعنی در دامنه‌ی کوه تودج سنگی مکعّب برپاست... معلوم است که آن سنگ پايه‌ی ديوار يا طاق بوده...» (آثار عجم، ص 86-85 و تصوير)

همان طور که گفته شد، سنجشِ سخنِ فردوسی با شرحِ فرصت‌الدّوله، جايگاهِ «کرم» -يا به عبارتِ ديگر: قرارگاهِ «کرمْ‌خدای»- را به‌طورِ نسبةً روشن، آشکار می‌سازد. افزونِ بر آن، خوانشِ نگارنده در فقره‌ی «» را نيز تأييد می‌کند. تصوّر که نه، بی‌گُمانی من بر اين است که «آبريزگانْ آبدان» نامی است -يا: بوده- برای جايی که فرصت‌الدّوله آن را توصيف نموده. و اين را بايد ترکيبِ اضافی مقلوب شمرد: آبريزگانْ آبدان = آبدانِ آبريزگان. نيازی به شرحِ بيشتر نيست! (و اگر هست، چنين است: درياچه‌واری که از آبريزها تشکيل شده...)
□
اينک، به «زوام/زوان» باز می‌گرديم.
[در حاشيه، بايد به دو نکته اشاره کنم:
1- در کارنامه (متنِ پهلوی حاضر، و نيز متنی که مأخذِ فردوسی يا پژوهندگان و گزارندگانِ پيش از وی بوده، و فردوسی از نوشته‌ی ايشان بهره برده) به دلايل و عللی که بحثِ آن مجالی جدا می‌طلبد، ترتيبِ زمانی کارزارهای اردشير رعايت نشده، و مثلاً نبردِ وی با کرمْ‌خدای و مهرک، پس از پيروزی وی بر اردوان آمده، در حالی که اين وقايع مربوط به آغازِ کارِ اردشير است؛ پس از چيرگی او بر استخر.
2- رونويسی‌های بيشترينه‌ی مؤلّفانِ دوره‌ی اسلامی، که گويی با مقوله‌ی پژوهش، از بنياد آشنايی نداشته‌اند، و تحريف و تصرّفاتِ بيرون از حدِّ تصوّرِ نسخه‌پردازان، اغلب، و به‌ويژه در ضبطِ نامْ‌جای‌ها، وضعی سردرگم‌کننده پديد آورده؛ به‌گونه‌ای که نمی‌توان به‌آسانی و از روی بی‌گُمانی به اين متن‌ها استناد جُست.]

اينجا به يک دانسته‌ی ديگر نيز نياز داريم، و آن اين که: بنگاه/بنه‌ی اردشير در کجا بوده؟
متأسّفانه، از کارنامه نمی‌توان دانست که اردشير از کجا برخاسته، و قلمروِ آغازينِ او دقيقاً چه شهرها و سرزمين‌هايی بوده. (در اينجا به اختلافِ اساسی روايتِ کارنامه، شاهنامه‌ی فردوسی، و نيز حمدالله مستوفی در تاريخِ گزيده، با روايتِ طبری و... کاری نداريم، و تأمّلِ خود را به روايتِ دسته‌ی نخست محدود می‌کنيم.)
به‌نظر می‌رسد که اردشير پس از گريختن از «ری» (8)، نخست پوشيده‌وار از درياچه‌ی «ماهلويه» گذشته، و در ساحلِ جنوبی آن (شايد در «کوار») با بزرگانی که با بابک مربوط بوده‌اند، ديدار نموده؛ سپس بر استخر (که پسرِ اردوان بر آن فرمان می‌رانده) چيرگی يافته؛ و پس از آن، به کارزارهايی در بخشِ جنوبی پارس (= کوره‌ی اردشير خوره) پرداخته است.
اگر چنين بوده باشد، بنه‌ی اردشير، به هنگامِ تاختِ مهرک، در «کوار» بوده است.
پيش از اين، در باره‌ی محلِّ «زوام»، با در نظر گرفتنِ احتمالِ تحريف و خطای نگارشی در نسخِ متونِ کهنِ جغرافی، چند حدس مطرح شد. آنچه به شمارِ اين حدس‌ها يکی می‌افزايد، اين است که محلّی به نامِ «نوبندگان» (معرّبِ آن: نوبندجان) داريم، در سه فرسنگی فسا به سوی دارابگرد. [رک: آثارِ عجم، ص 90] پس احتمالِ اين نيز هست که «زوام» جايی ميانه‌ی «کارزين» (در نزديکی جهرم) و اين «نوبندجان» بوده باشد؛ به‌ويژه که در روايتِ فردوسی، مهرک از «جهرم» دانسته شده.
امّا فقره‌ی «جهرم» در روايتِ فردوسی را به گونه‌ای ديگر نيز می‌توان موردِ تأمّل قرار داد (به‌ويژه، با توجّه به نکته‌ای که پيش از اين مطرح شد، که: پذيرفتنی نيست که دو جهرم، يا يک جهرم با دو کدخدا، داشته باشيم؛ اگرچه نامِ مشترک برای دو جای -و حتّی بيشتر- استبعادی ندارد و نمونه‌هايی داريم! (9)). اين احتمال هست که نامِ «زوام» در اصل به گونه‌ی زير بوده:
گَهْ رمْ زوام (= گاه/جايگاهِ رم/رمه‌ی زوام) يا: (= گاه/جايگاهِ رام/رامشِ زوام)
که در روايتِ فردوسی، بخشِ نخستِ اين نام، به صورتِ «جهرم» درآمده؛ و در روايتِ کارنامه، بخشِ نخست افکنده شده و «زوام» به‌جا مانده است.
در اين صورت، می‌توانيم از جهرمِ مشهور برگذشته و به جايی ديگر متوجّه شويم: زوام، يا به عبارتِ ديگر، همان: رم زوان (که در متونِ کهن می‌بينيم).
در اين برداشتِ نهايی، نظرِ نگارنده به نوشته‌ی حمدالله مستوفی است، که: «قلعه‌ی رم زوان به حدود غنديجان جايی محکم است...» [رک: جغرافيای تاريخی، ص 280] (و چنان که پيشتر گفته آمد، ابنِ بلخی نيز احتمالاً همين را گفته است.)
□
اين، به حدِّ توان و مجال و منابعِ به‌دسترسِ نگارنده، همه‌ی آن چيزی است که از تأمّل در نوشته‌هايی که ذکرِ آن رفت، به‌دست آمده؛ و البتّه برای اطمينان، بايد منابعِ بيشتری را ديد؛ همچنان که ديدنِ اين بخش از فارس کاملاً ضروری است. (با فلک دوش به خلوت گله‌ای می‌کردم...)
□□
از اين بيتِ فردوسی:
                    سپه برگرفت از لبِ آبگير
                    سوی پارس آمد دمان اردشير
                                        (کارنامه، ص 236)
برمی آيد که ممکن است «پارس» نامِ بخشِ محدودی از پارس نيز بوده باشد. شايد بتوان تصوّر کرد که منطقه‌ای محدود به «کوار/جهرم/گور/غنديجان»، «پارس» ناميده می‌شده است.
در کارنامه، چنان که ديديم، گفته شده: «مهرک انوشک‌زاتان از زوامِ پارس...» و در چند سطرِ بعد نيز آمده: «> اردشير < چونش مهرْ دروجی مهرک و ديگر مردمان ِ پارس به آن آيين شنود...» (ص 63)
و شايد نيز بتوان اين «پارس» را با «اردشير خوره» برابر دانست. در کارنامه آمده: "اردشير از آنجا باز به اردشير خوره آمد و کار با «مهرک انوشزادان» کرد و «مهرک» کشت..." (ص 77) و فردوسی در اين فقره نيز «جهرم» آورده:
                    به جهرم چو نزديک شد پادشا
                    نهان گشت زو مهرک بی‌وفا
                                        (کارنامه، ص 237)
(والبتّه نبايد چنان پنداشت که «اردشير خوره» ی مذکور در کارنامه، دقيقاً همانی بوده که در دوره‌ی پس از تازيان بوده.) و در اين صورت، احتمالِ آن هست که «زوام» نه يک جای محدود، بلکه بخشی از پارس -شايد محدوده‌ی ميانه‌ی «گور/کوار/غنديجان»- بوده باشد.
□
نکته: با مشخّص شدنِ محلِّ «کرم» (يعنی «تنگِ کرم» در سه فرسنگی شمال ِ فسا) می‌توانيم بر عبارتی ديگر از کارنامه نيز درنگی داشته باشيم. در همين بخش ِ 6، بندهای 16-14، آمده: «کرم‌خدای هفتان بوخت، 7 پسر داشت و هر پسری با هزار مرد به شهر شهر گمارده بود ٭ اندر آن گاه پسری که به اروستان (2) بود با بس سپاه از تازيکان (3) و مزنيکان (4) به دريا گذاره آمد و با اردشير به کوشش ايستاد ٭ سپاهِ کرم که به دژ بود همگی به بيرون آمد، با سوارانِ اردشير کوشش‌ها و کارزار ِ جانسپارانه سخت کرد...» (ص 62)
توضيحِ دکتر فره‌وشی: «2- اروستان: عربستان، مقصود بخشِ عمان و سواحلِ جنوبی ِ خليجِ فارس است. 3- تازيان: عرب‌ها 4- از ريشه‌ی فارسی باستان آمده که خود مشتق است از maka و مراد مردمِ مکران و قسمتِ ساحلی بلوچستان و بخشی از عمان است.»
به نظرِ نگارنده، اين برداشت نادرست است. پيش‌تر، به استنادِ بندِ 4 بخشِ 6، و ابياتِ فردوسی، قلمروِ «کرمْ‌خدای» را تا «به سوی دريای هند (= عمان)» محتمل دانسته‌ام، امّا اينجا از آن بر می‌گردم و نظرم به اين است که اشاراتِ مذکور، ممکن است جز گزافه‌گويی -در راستای بزرگ و بيش از حد توانمند وانمودنِ کرمْ‌خدای- نبوده باشد؛ اگرچه، احتمالِ خطا را نيز بايد در نظر داشت: ممکن است در رواياتِ کهن و نگارش‌های پيشينِ کارنامه، از درياچه‌ی بختگان (که خود ممکن است با «هفتان بوخت، کرمْ‌خدای» نسبت داشته بوده باشد) با نامِ «دريای پارس» ياد شده بوده باشد؛ و همين نکته، باعث شده که قلمروِ کرم‌خدای تا خليجِ فارس و دريای هند، و حتّی سواحلِ جنوبی آن، کشيده شود! (يعنی چنين انگاشته شود!).
بی هيچ ترديدی، دريايی که پسرِ کرمْ‌خدای از آن گذر کرده و در اين سوی به ياری پدر آمده، درياچه‌ی «بختگان» بوده؛ و به احتمالِ قوی: بخشِ کم‌پهنای شرقی آن. به عبارتِ ديگر، قلمروِ فرمان‌روايی پسرِ کرمْ‌خدای، شبهِ‌جزيره‌ی شمالِ شرقی درياچه بوده است.
تأمّل در اين دو بيتِ فردوسی، هرگونه ترديدی را برطرف می‌سازد:
                    برآمد ز آرام، وز خورد و خواب
                    به کشتی بيامد برين روی آب
                    ز کشتی بيامد برِ هفتواد
                    دلِ هفتواد از پسر گشت شاد
                                        (کارنامه، ص 62 پابرگ؛ و ص 234)
(در شاهنامه از سپاهِ تازيکان و مزنيکان نامی برده نشده.)

(اروستان) -که در چاپِ آنتيا اندکی متفاوت آمده: - و (تازيکان) و (مزنيکان) را به صورِ ديگر نيز می‌توان خواند؛ همچنان که می‌توان و يا بايد دگرگونی‌های محتمل را هم در نظر داشت. و اين نيازمندِ تأمّلِ دقيق، و بررسی کافی است؛ کاری که عجالةً از حوصله‌ی نگارنده بيرون است.
□
در عبارتِ اصلی موردِ بحث (مهرک انوشک‌زاتان...)، فعلِ ( ) آمده، که به «پيروز نشد» گزارش شده. در صفحه‌ی 48 همين کتاب (کارنامه)، برای اين معنی، واژه‌ی «پيروزی» نيز با فعل همراه است: (= ). در فرهنگ کوچک زبان پهلوی (تأليفِ استاد مکنزی، ترجمه‌ی خانم ميرفخرايی)، برای فعلِ (که برای آن وجهِ هزوارشِ - - ذکر شده، و وجهِ خودی آن، تنها در فارسی ميانه‌ی مانوی [M] نشان داده شده؛ و اين مقرون به صحّت نيست، چرا که «کارنامه‌ی اردشير» متنی مانوی نيست، و اين فعل -به وجهِ خودی- در آن هست!) معنی «يافتن، به‌دست آوردن، کسب‌کردن» آمده.
اگر نتوان برای معنی «پيروزی يافتن، پيروز شدن»، در سايرِ متونِ پهلوی شواهدی يافت، لازم خواهد بود که در اين موضع از متنِ «کارنامه»، واژه‌ی «پيروزی» در چنگک []، افزوده شود: . (و يا شايد بتوان خودِ همين يک فقره را -پس از اطمينانِ کامل از صحّتِ ضبط- به عنوانِ «شاهد» ی بر کاربردِ واژه‌ی ، به معنی «پيروزی يافتن، پيروز شدن» پذيرفت!)

مهدی سهرابی
پايانِ يادداشت 30/4/82
پايانِ تايپ: ‏جمعه ‏، 2005‏/08‏/26

(9)  بلکه اصلاً اين خود پديده‌ای است که در بررسی‌های تاريخی-جغرافيايی بايد بدان توجّه داشت. ديده می‌شود که گهگاه پژوهندگانی در اثرِ بی‌توجّهی به اين پديده، به گمراهه افتاده‌اند.